Nhân vật là gì? Vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học
Mục lục
Nhân vật là gì?
Nhân vật là các thực thể trong tác phẩm văn học được miêu tả và thể hiện qua từng chi tiết, hành động, tư duy và cảm xúc. Nhân vật là những cái tên, nhân cách, đặc điểm và tính cách riêng biệt, tạo nên sự sống động và sinh động cho câu chuyện. Những nhân vật trong tác phẩm văn học có thể là con người, động vật, vật thể vô tri, hoặc thậm chí là ý tưởng trừu tượng được nhà văn tạo ra.
Những nhân vật đa dạng và phong phú trong văn học có thể có các đặc tính khác nhau như thông minh, ngu ngốc, dũng cảm, sợ hãi, cảm xúc, và hành động đa dạng. Nhà văn xây dựng nhân vật để tạo nên mạch truyện, tạo nên sự gắn kết với độc giả và truyền tải các thông điệp, ý nghĩa và tình huống trong câu chuyện.
Mỗi nhân vật trong tác phẩm văn học đều có vai trò và tầm quan trọng khác nhau. Nhân vật chính thường là nhân vật có ảnh hưởng lớn đến diễn biến của câu chuyện, trong khi nhân vật phụ thường xuất hiện để thúc đẩy cốt truyện hoặc phục vụ mục đích phản diện.
Qua cách miêu tả nhân vật, nhà văn có thể tái hiện những khía cạnh đa dạng của con người và tạo ra những tác phẩm văn học độc đáo và đầy sức hấp dẫn.
Nhân vật văn học có thể là con người có tên (như Tấm Cám, Thúy Vân, Thúy Kiều, Từ Hải, Kim Trọng…), có thể là những người không có tên (như thằng bán tơ, viên quan, mụ quản gia…) hay có thể là một đại từ nhân xưng nào đó (như một số nhân vật xưng tôi trong các truyện ngắn, tiểu thuyết hiện đại, như mình- ta trong ca dao…). Khái niệm con người này cũng cần được hiểu một cách rộng rãi trên 2 phương diện: số lượng: hầu hết các tác phẩm từ văn học dân gian đến văn học hiện đại đều tập trung miêu tả số phận của con người. Về chất lượng: dù nhà văn miêu tả thần linh, ma quỉ, đồ vật…nhưng lại gán cho nó những phẩm chất của con người.
Vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học
Nhân vật văn học có chức năng khái quát những tính cách, hiện thực cuộc sống và thể hiện quan niệm của nhà văn về cuộc đời. Khi xây dựng nhân vật, nhà văn có mục đích gán liền nó với những vấn đề mà nhà văn muốn đề cập đến trong tác phẩm. Vì vậy, tìm hiểu nhân vật trong tác phẩm, bên cạnh việc xác định những nét tính cách của nó, cần nhận ra những vấn đề của hiện thực và quan niệm của nhà văn mà nhân vật muốn thể hiện. Chẳng hạn, khi nhắc đến một nhân vật, nhất là các nhân vật chính, người ta thường nghĩ đến các vấn đề gắn liền với nhân vật đó. Gắn liền với Kiều là thân phận của người phụ nữ có tài sắc trong xã hội cũ. Gắn liền với Kim Trọng là vấn đề tình yêu và ước mơ vươn tới hạnh phúc. Gắn liền với Từ Hải là vấn đề đấu tranh để thực hiện khát vọng tự do, công lí…Trong Chí Phèo của Nam Cao, nhân vật Chí Phèo thể hiện quá trình lưu manh hóa của một bộ phận nông dân trong xã hội thực dân nửa phong kiên. Ðằng sau nhiều nhân vật trong truyện cổ tích là vấn đề đấu tranh giữa thiện và ác, tốt và xấu, giàu và nghèo, những ước mơ tốt đẹp của con người…
Do nhân vật có chức năng khái quát những tính cách, hiện thực cuộc sống và thể hiện quan niệm của nhà văn về cuộc đời cho nên trong quá trình mô tả nhân vật, nhà văn có quyền lựa chọn những chi tiết, yếu tố mà họ cho là cần thiết bộc lộ được quan niệm của mình về con người và cuộc sống. Chính vì vậy, không nên đồng nhất nhân vật văn học với con người trong cuộc đời. Khi phân tích, nghiên cứu nhân vật, việc đối chiếu, so sánh có thể cần thiết để hiểu rõ thêm về nhân vật, nhất là những nhân vật có nguyên mẫu ngoài cuộc đời (anh hùng Núp trong Ðất nước đứng lên; Chị Sứ trong Hòn Ðất…) nhưng cũng cần luôn luôn nhớ rằng nhân vật văn học là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo gắn liền với ý đồ tư tưởng của nhà văn trong việc nêu lên những vấn đề của hiện thực cuộc sống. Betông Brecht cho rằng: “Các nhân vật của tác phẩm nghệ thuật không phải giản đơn là những bản dập của những con người sống mà là những hình tượng được khắc họa phù hợp với ý đồ tư tưởng của tác giả”.
Phân loại nhân vật trong văn học
Nhân vật trong tác phẩm văn học là một hiện tượng vô cùng đa dạng. Những nhân vật được xây dựng thành công từ xưa đến nay luôn mang sự sáng tạo độc đáo và không lặp lại. Tuy nhiên, nếu xét về mặt nội dung tư tưởng, kết cấu và chất lượng miêu tả, có thể thấy một số hiện tượng lặp đi lặp lại tạo thành các loại nhân vật khác nhau. Để nắm bắt được thế giới nhân vật đa dạng và phong phú, ta có thể tiến hành phân loại chúng ở nhiều góc độ khác nhau.
- Xét từ góc độ nội dung tư tưởng hay phẩm chất nhân vật:
- Nhân vật chính diện (nhân vật tích cực): Đại diện cho lực lượng chính nghĩa trong xã hội, tương truyền những phẩm chất tốt đẹp, tinh hoa của một giai cấp, dân tộc hay thời đại. Có thể chia thành nhân vật lí tưởng (đạt tới mức hoàn hảo) và nhân vật lí tưởng hóa (tô hồng một cách chủ quan).
- Nhân vật phản diện (nhân vật tiêu cực): Đại diện cho lực lượng phi nghĩa, ác, lạc hậu, phản động, cần bị lên án. Trong văn học hiện đại, việc phân biệt nhân vật chính diện và nhân vật phản diện có ý nghĩa tương đối, và nhiều nhân vật được xây dựng phức tạp hơn, không chỉ đơn thuần là tích cực hoặc tiêu cực.
- Xét từ góc độ kết cấu (tầm quan trọng và vai trò của nhân vật trong tác phẩm):
- Nhân vật chính: Giữ vai trò quan trọng trong tổ chức và triển khai tác phẩm, thường được miêu tả tỉ mỉ từ ngoại hình đến nội tâm.
- Nhân vật trung tâm: Nhân vật chính quan trọng nhất xuyên suốt toàn bộ tác phẩm, thể hiện ý nghĩa chủ đạo của câu chuyện.
- Nhân vật phụ: Góp phần hỗ trợ, bổ sung cho nhân vật chính mà không làm mờ đi nhân vật chính.
- Xét từ góc độ thể loại:
- Nhân vật trữ tình: Xuất hiện trong thể loại văn học trữ tình, thường thể hiện tình yêu đẹp, cao cả, lãng mạn.
- Nhân vật tự sự: Thường xuất hiện trong tác phẩm tự sự, là nhân vật chính trong cuộc đời thực của tác giả.
- Nhân vật kịch: Xuất hiện trong tác phẩm kịch, thể hiện qua hành động và lời thoại trên sân khấu.
- Xét từ góc độ chất lượng miêu tả:
- Nhân vật: Miêu tả tổng quát về con người trong tác phẩm.
- Tính cách: Miêu tả về tâm hồn, tư duy và cảm xúc của nhân vật.
- Điển hình: Tính cách đã đạt đến mức thực sự sâu sắc, thống nhất giữa cái chung và cái riêng, cái khái quát và cái cá thể.
Những khái niệm khác về nhân vật cũng có thể được nêu lên qua các trào lưu văn học khác nhau, như nhân vật bé nhỏ trong văn học hiện thực phê phán, nhân vật-con vật người trong chủ nghĩa tự nhiên, nhân vật-phi nhân vật trong các trào lưu văn học hiện đại chủ nghĩa ở phương Tây.
Những biện pháp xây dựng nhân vật văn học
Để xây dựng thành công một nhân vật văn học, nhà văn cần có khả năng đồng cảm và phát hiện những đặc điểm bền vững của nhân vật. Điều này yêu cầu nhà văn hiểu đời và hiểu người. Tuy nhiên, một yếu tố quan trọng không kém phần là khả năng miêu tả và khắc họa nhân vật một cách sức thuyết phục mạnh mẽ đối với người đọc. Dưới đây là một số biện pháp xây dựng nhân vật trong tác phẩm văn học:
- Miêu tả nhân vật qua ngoại hình:
- Ngoại hình bao gồm y phục, cử chỉ, tác phong, diện mạo, và là yếu tố quan trọng giúp cá tính hóa nhân vật.
- Trong văn học hiện đại, miêu tả ngoại hình nhân vật thường cần các chi tiết chân thực và cụ thể, tạo nên hình ảnh sinh động của nhân vật.
- Ngoại hình cũng cần góp phần biểu hiện nội tâm của nhân vật, và khi tính cách và đời sống bên trong thay đổi, ngoại hình cũng có thể thay đổi theo.
- Miêu tả nhân vật qua biểu hiện nội tâm:
- Nội tâm bao gồm tâm trạng, suy nghĩ, phản ứng tâm lý của nhân vật trước những cảnh ngộ, tình huống trong cuộc đời.
- Trong văn học, thể hiện nội tâm nhân vật ngày càng quan trọng, đòi hỏi nhà văn phải hiểu sâu sắc cuộc sống và con người, để miêu tả một cách sinh động và sâu sắc.
- Miêu tả nhân vật qua ngôn ngữ nhân vật:
- Ngôn ngữ nhân vật là lời nói của nhân vật trong tác phẩm, phản ánh kinh nghiệm sống cá nhân, trình độ văn hóa, tư tưởng, tâm lí, và thị hiếu của họ.
- Mỗi câu nói của nhân vật đều có lịch sử riêng, do đó, nhà văn cần phát hiện những nét riêng của ngôn ngữ nhân vật để thể hiện trong tác phẩm.
Những biện pháp này cùng nhau giúp tạo nên sức sống và sự thuyết phục cho nhân vật trong tác phẩm văn học. Ngoài ra, việc xây dựng nhân vật cũng đòi hỏi tài tình và sự tinh tế của nhà văn để thể hiện những đặc trưng riêng biệt của từng nhân vật và tạo nên bức tranh đa dạng về con người và cuộc sống.